γράφει ο Γεώργιος Αγγελινάρας, Άρχων Μαΐστωρ της Μ.τ.Χ.Ε.

Η Ψαλτική Τέχνη είναι μία από τις λεγόμενες λειτουργικές τέχνες, οι οποίες είναι απαραίτητες στη Θεία Λατρεία. Η αρχιτεκτονική, η αγιογραφία, η ψηφιδογραφία, η διακοσμητική, η υμνογραφία και η μελουργία συμβάλλουν στην ενίσχυση της προσευχητικής διάθεσης των πιστών. Το κύριο χαρακτηριστικό των λειτουργικών τεχνών είναι η ιεροπρέπεια, η απλότητα και η σεμνή μεγαλοπρέπεια. Ο,τιδήποτε χρησιμοποιούμε στη Θεία Λατρεία πρέπει να είναι σύμφωνο με το πνεύμα του Ευαγγελίου και την αγιοπατερική παράδοση. Οι άνθρωποι, όμως, από έλλειψη πνευματικής συγκρότησης και ένεκα περιορισμένης θεολογικής κατάρτισης, επηρεάζονται ακόμη και στα θέματα της Θείας Λατρείας από το κοσμικό φρόνημα και από μία χονδροειδή καλαισθησία, κυριολεκτικά πρωτόγονη και όντως βαρβαρική.

Οι λειτουργικές τέχνες, μετά την εθνική μας παλιγγενεσία του 1821 και μέσα στη δίνη του εξευρωπαϊσμού του ελεύθερου Ελληνικού κράτους, απώλεσαν τον πνευματικό τους χαρακτήρα, προσαρμόστηκαν στις συνήθειες της εποχής και εναρμονίστηκαν με το κοσμικό φρόνημα του επιπόλαιου καθωσπρεπισμού.

Ευτυχώς, η Βυζαντινή Αγιογραφία, έπειτα από έναν και πλέον αιώνα ματαιόσπουδων αναγεννησιακών απομιμήσεων και εκτροχιασμών, επανήλθε στην παραδοσιακή τροχιά της χάρις στις άοκνες και μακροχρόνιες προσπάθειες του μακαριστού αγιογράφου Φώτη Κόντογλου, αλλά και στις μελέτες φωτισμένων βυζαντινολόγων Ελλήνων και αλλοεθνών.

Η Ψαλτική Τέχνη, παρ΄όλες τις προσπάθειες της τελευταίας πεντηκονταετίας, ταλαιπωρείται ακόμη διότι ούτε οι ψάλλοντες αντιλαμβάνονται τη σπουδαιότητα του έργου που επιτελούν, ούτε το εκκλησίασμα διαθέτει την απαραίτητη μουσική κατάρτιση ή την πνευματική καλλιέργεια, για ν΄αντιληφθεί τον ορθό τρόπο με τον οποίο πρέπει να αποδίδονται οι ψαλλόμενοι ύμνοι.

Για ν΄αποδοθούν επακριβώς τα Βυζαντινά μελωδήματα, πρέπει ο ψάλτης να κατανοεί τα ψαλλόμενα, να γνωρίζει πολύ καλά τη Βυζαντινή Παρασημαντική, τις λεπτές αποχρώσεις των τριών μουσικών κλιμάκων, ήτοι της διατονικής, της χρωματικής και της εναρμονίου, επάνω στις οποίες στηρίζεται το οκτάηχο σύστημα της Ψαλτικής Τέχνης, να είναι σε θέση να διακρίνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ειρμολογικών, των στιχηραρικών και των παπαδικών μελωδημάτων. Πολλοί ψάλτες, ακόμη και διακεκριμένοι, συγχέουν τα αργά ειρμολογικά με τα στιχηραρικά. Το κάθε είδος έχει διαφορετικούς δεσπόζοντες φθόγγους και κυρίως και προπάντων έχει διαφορετική μελωδική δομή. Οι εκτελεστές πρέπει να είναι ικανοί να διακρίνουν τις φθορές από τις μετατροπίες και τις παραχορδές. Η φθορά δηλώνει αλλαγή γένους, η μετατροπία αλλαγή φθόγγου και η παραχορδή σημαίνει αλλαγή γένους και φθόγγου. Ως εκ τούτου, η ψαλμωδία δεν είναι μόνον τέχνη, αλλά και επιστήμη· γνώση, δηλαδή, σε βάθος της Βυζαντινής μελουργίας.

Τα υμνογραφικά κείμενα είναι έργα ποιητικά, με αυστηρούς μετρικούς κανόνες. Ενώ η αρχαία Ελληνική ποίηση στηριζόταν στην προσωδία, δηλαδή στο συνδυασμό μακρών και βραχέων φωνηέντων, η Βυζαντινή υμνογραφία στηρίζεται στο συνδυασμό τονουμένων και άτονων συλλαβών. Ο συλλαβικός τόνος συμπίπτει κατά κανόνα με τον μουσικό τόνο. Υπάρχουν, όμως, και ελάχιστες περιπτώσεις που ο μουσικός και ο συλλαβικός τόνος δεν συμπίπτουν. Τότε παρατηρούνται κάποιοι παρατονισμοί, οι οποίοι όμως εξασθενούν και σχεδόν εξαλείφονται, όταν εκτελεσθούν επακριβώς τα σημεία ποιότητος τα οποία συνοδεύουν τα σημαδόφωνα της ποσότητας.

Οι ψάλλοντες, και ιδίως εκείνοι οι οποίοι είναι ημιμαθείς, αρέσκονται σε ηχητικά ιδιοσκευάσματα, φωνητικά τσακίσματα και αυτάρεσκες διασκευές των καθιερωμένων μελωδημάτων.

Ο Άγιος Ευφραίμ ο Σύρος έλεγε ότι η υπερηφάνεια επινοεί καινοτομίες διότι δεν ανέχεται την αρχαία παράδοση. Είναι λίγοι εκείνοι που αποδέχονται και εφαρμόζουν την αρετή της υπακοής. Οι περισσότεροι θεωρούν ότι η υπακοή είναι δουλεία και στέρηση της προσωπικής ελευθερίας, ενώ η υπακοή περιορίζει το εγωιστικό φρόνημα, καλλιεργεί την ταπεινοφροσύνη και δίνει τη δυνατότητα της εν πνεύματι αληθινής ελευθερίας.

Στην ψαλμωδία απαιτείται αυτοπειθαρχία και απόλυτος σεβασμός προς την Εκκλησιαστική παράδοση, τόσο ως προς τις τυπικές διατάξεις, όσο και ως προς τους ψαλλόμενους ύμνους. Τα αντίφωνα της Θείας Λειτουργίας, ο τρισάγιος ύμνος, το «Εἴδομεν τό φῶς τό ἀληθινόν» και το «Εἴη τό ὄνομα Κυρίου εὐλογημένον» ψάλλονται πάντοτε σε ήχο δεύτερο. Το «Θεοτόκε Παρθένε» της αρτοκλασίας ψάλλεται μόνο σε ήχο πλάγιο του πρώτου· στις συνήθεις ακολουθίες και κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, σε μέλος σύντομο ειρμολογικό, ενώ στις επίσημες εορτές, σε μέλος αργό ειρμολογικό διά το πανηγυρικόν και αιδέσιμον της ημέρας.

Το δημοσιευθέν στον πρώτο τόμο του Μουσικού Πανδέκτη της ΖΩΗΣ«Θεοτόκε Παρθένε» της αρτοκλασίας, με την ένδειξη Νικολάου Βλαχοπούλου, είναι έργον του μουσικοτάτου Κωνσταντινουπολίτου ιερέως Οικονόμου Κωνσταντίνου Βαφειάδου το οποίο επεκράτησε πανελληνίως για την ευφρόσυνη, μελωδική και εύστοχη μελωδικότητά του.

Το «Πλούσιοι ἐπτώχευσαν καί ἐπείνασαν» ψάλλεται πάντοτε σε ήχο βαρύ διά το αξιόπιστον του νοήματος και την εδραίαν πίστιν της Εκκλησίας, σύμφωνα με τον οποίαν, οι επικαλούμενοι τη βοήθεια του Κυρίου δεν πρόκειται να στερηθούν ποτέ κανένα αγαθό.

Τα «Κύριε ἐλέησον» των αιτήσεων της Λιτής ψάλλονται πάντοτε σε ήχο δεύτερο και όχι, όπως συνηθίζεται τον τελευταίο καιρό σε ήχο πλάγιο του πρώτου, έστω κι αν αυτό προέρχεται από τους νεοδίδακτους Αγιορείτες μοναχούς. Ο αείμνηστος Γέροντας (Όσιος πλέον) Πορφύριος έλεγε ότι αυτά είναι χορευταράδικα και δεν έχουν καμία θέση στην Εκκλησία. Είναι απόβλητα διότι είναι ασυμβίβαστα με τη σοβαρότητα και την ιεροπρέπεια των ιερών ακολουθιών.

Τα δώδεκα «Κύριε ἐλέησον» μετά την ευχή «Σῶσον ὁ Θεός τόν λαόν σου», στις ακολουθίες του όρθρου και των παρακλήσεων, ψάλλονται πάντοτε σε ήχο δεύτερο και στο τελευταίο της τέταρτης τριάδας, η οριστική κατάληξη γίνεται στον φθόγγο ΒΟΥ, σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, και όχι στον φθόγγο ΔΗ, όπως συνηθίζεται από πολλούς.

Το «Μετά τῶν Ἁγίων» ψάλλεται σε ήχο πλάγιο του τετάρτου, ήχο με ήθος κατ΄εξοχήν Εκκλησιαστικό, κατανυκτικό και παρακλητικό, και όχι σε ευρωπαϊκού τύπου ΜΙΝΟRE με αμελώδητα, στριγγά ξεφωνίσματα!

Οι στίχοι του Ψαλτηρίου, η Δοξολογία, ο Χερουβικός ύμνος, το «Ἄξιόν ἐστιν» και το Κοινωνικόν της Κυριακής «Αἰνεῖται τόν Κύριον» ψάλλονται και στους οκτώ ήχους.

Τα Απολυτίκια, τα Κοντάκια, οι Κανόνες, τα Προσόμοια, τα Ιδιόμελα και τα Δοξαστικά ψάλλονται μόνο στον ήχο τον οποίον έχει καθορίσει ο υμνογράφος και όχι στον ήχο της προτιμήσεως του κάθε ιεροψάλτη! Ο υμνογράφος καθόρισε τον ήχο του τροπαρίου με αυστηρά μουσικολογικά κριτήρια. Αποτελεί ανεπίτρεπτο τόλμημα και βαρβαρική όντως μεταλλαγή να ψάλλονται τα Δοξαστικά «Ἀναστάσεως ἡμέρα» σε ήχο πλάγιο του τετάρτου και το «Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις» σε ήχο πλάγιο του πρώτου!

Άλλοι ύμνοι είναι κατανυκτικοί και άλλοι δοξολογικοί. Άλλοτε επιζητούμε να προκαλέσουμε τη βαθιά συγκίνηση, την ευλάβεια και την κατάνυξη και άλλοτε να τονίσουμε τη θαυματουργική δύναμη της πίστεως, να εγκωμιάσουμε τη γενναιότητα των μαρτύρων, την αγιότητα και την εγκράτεια των οσίων, οι οποίοι έζησαν ως επίγειοι άγγελοι και ως ουράνιοι άνθρωποι.

Άλλα Αναγνώσματα απαγγέλλονται χύμα και άλλα εμμελώς. Άλλες ευχές λέγονται μυστικώς, άλλες πραεία τη φωνή και άλλες εκφώνως ή ακόμη και γεγονυία τη φωνή. Τα Αναγνώσματα απαιτούν ακριβέστατη άρθρωση και φωνή καθαρή. Ο αναγνώστης πρέπει να κατανοεί τη σημασία των Αναγνωσμάτων για να τονίζει τις λέξεις εκείνες που περικλείουν το βασικό νόημα της φράσεως. Όσοι αγνοούν τους κανόνες της εγκλίσεως του τόνου δεν είναι σε θέση να διαβάσουν επακριβώς τα λειτουργικά κείμενα και διαπράττουν σοβαρά σφάλματα παρατονισμού.

Άλλα τροπάρια ψάλλονται με σύντομη χρονική αγωγή, άλλα με αργοσύντομη και άλλα αργώς και μετά μέλους. Επειδή πολλοί από τους ψάλλοντες, είτε διότι αγνοούν τον ιδιαίτερο τρόπο αποδόσεως του κάθε τροπαρίου, είτε διότι δεν είναι σε θέση να κάμουν διάκριση ανάμεσα στην ψαλμωδία και το τραγούδι, αναμιγνύουν άσχετες και ασυμβίβαστες μελωδικές φράσεις, με αποτέλεσμα να παράγεται ένα ηχητικό άκουσμα απροσδιόριστης μουσικής ταυτότητας.

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που τον τελευταίο καιρό ψάλλουν τα πάντα στον ήχο της ημέρας. Έχω ακούσει τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια σε ήχο πλάγιο του δευτέρου, τα Αντίφωνα της Λειτουργίας σε ήχο τρίτο, το «Εἴδομεν τό φῶς τό ἀληθινόν» σε ήχο βαρύ και άλλα ων ουκ έστιν αριθμός, εφ΄όσον και της ανοησίας και της μουσικής κακουργίας των ψαλλόντων ουκ έστιν όριον! Πρόκειται για απύθμενη εγωπάθεια ανθρώπων τελείως ανερμάτιστων και μουσικώς παντελώς απαίδευτων! Η βάναυση διαστρέβλωση του μουσικού συστήματος της Βυζαντινής οκταηχίας και η αποκρουστική παραμόρφωση του Εκκλησιαστικού ύφους έχουν καταστρέψει τον παραδοσιακό τρόπο της ψαλμωδίας, τον μόνον αρμόζοντα στη μυσταγωγική ατμόσφαιρα της Θείας Λειτουργίας.

Στην Εκκλησία δεν ψάλλουμε και δεν αγιογραφούμε ό,τι μας αρέσει! Υπάρχουν κανόνες τους οποίους είμαστε υποχρεωμένοι ν’ακολουθούμε απαρεγκλίτως! Τα μεγάλα έργα της Τέχνης δημιουργήθηκαν από καλλιτέχνες οι οποίοι εγνώριζαν και εφήρμοζαν τους νόμους της αναλογίας, της ισορροπίας, της αρμονικότητος, του μέτρου και της συμφωνίας.

Όταν οι ψάλλοντες περιφρονούν τα καθιερωμένα μουσικά κείμενα και καταφεύγουν σε συρραφές μελωδικών θέσεως της προσωπικής τους καλαισθητικής αντιλήψεως, τότε η ψαλμωδία εκτροχιάζεται και καταντά μια παιδαριώδης φωνητική φλυαρία, ανίκανη να μεταγγίσει στις ψυχές των προσευχομένων τα υψηλής Θεολογίας νοήματα των Βυζαντινών ύμνων. Υπάρχει ένα αξίωμα το οποίο ορίζει ότι: «Δεῖ συνάπτειν τά ὅμοια τοῖς ὁμοίοις», που σημαίνει ότι η συνδυαστική ευρηματικότητα πρέπει να περιορίζεται μεταξύ ομοίων πραγμάτων. Εάν συνδυάζουμε ετερόκλητα στοιχεία, τότε επιχειρούμε παρά φύσιν διασταύρωση η οποία οδηγεί στην αποκρουστική αποφώλια τερατογένεση!

Κατά τη διδασκαλία επιδιώκουμε να εξοικειώσουμε τους μαθητές μας με τα παλαιά Βυζαντινά μελωδήματα, τα γνήσια και τ΄αυθεντικά! Αποφεύγουμε τις διασκευές και τις νεότερες απομιμήσεις, γιατί οι μαθητευόμενοι πρέπει ν΄αποκτήσουν ορθό και στέρεο μουσικό κριτήριο, για να μπορούν να διακρίνουν το ανόθευτο από το κίβδηλο, το πρωτότυπο από το προϊόν της δόλιας απομίμησης και πλαστογραφίας.

Αντιλαμβάνομαι ότι η μαθησιακή αυτή διαδικασία είναι δύσκολη και χρονοβόρα, αλλά όλα τα σπουδαία πράγματα είναι δύσκολα και απαιτούν μακροχρόνια μαθητεία.

Θεωρώ πολύ μεγάλη πνευματική άσκηση το να μαθαίνει ένα μικρό παιδί τους συμβολισμούς της Βυζαντινής Παρασημαντικής διότι διευρύνεται το πνεύμα του και συνηθίζει ν΄ανακαλύπτει πίσω από τα φαινόμενα, τις βαθύτερες αιτίες και τα υψηλά νοήματα των συνηθισμένων εκφράσεων και των χρησιμοποιουμένων λεκτικών σχημάτων. Τα ιερά κείμενα δεν εξηγούνται μόνο κατά λέξιν. Αυτή είναι η πρώτη προσέγγιση, η γραμματολογική και φιλολογική. Υπάρχει, όμως, και η βαθύτερη θεολογική ερμηνεία και αυτήν κυρίως και προπάντων πρέπει να κατανοήσουν οι εκκλησιαζόμενοι. Η προσπάθεια να γίνει κατανοητό το βαθύτερο νόημα των λειτουργικών κειμένων θα ενισχύσει τη διανοητική ικανότητα και θα διευρύνει την αντίληψη του μαθητευομένου, ώστε ν΄αποκαλύπτει την κρυπτική διατύπωση των παραβολών και να κατανοεί τον εν πολλοίς αινιγματώδη λόγο των Προφητών, με τον οποίον προεικονίζονται τα γεγονότα της Καινής Διαθήκης.

Η μάθηση δεν πρέπει να περιορίζεται μόνο στο παρόν. Ο άνθρωπος οφείλει ν΄ασχολείται και με το παρελθόν και να στοχάζεται τις εξελίξεις του μέλλοντος. Η εμβάθυνση είναι αυτή που μας εξοικειώνει με τις πολύπλοκες και δυσνόητες εκφράσεις και οδηγεί στη λύση των γριφωδών διατυπώσεων. Η μεγάλη και συνεχής εξοικείωση και τριβή με τα ιερά κείμενα θα οδηγήσει στον φωτισμό των προσευχομένων και τότε θ΄αντιληφθούν την αιώνια και απαρασάλευτη Αλήθεια του Ευαγγελίου.

Αισθάνομαι ψυχική αγαλλίαση όταν βλέπω μικρά παιδιά να ψάλλουν και να συλλειτουργούν τους ιερείς. Τα βλέπω ωσάν επιγείους αγγέλους και αυθορμήτως επαναλαμβάνω το απολυτίκιον του Αγίου Σπυρίδωνος: «…καὶ ἐν τῷ μέλπειν τὰς ἁγίας σου εὐχάς, Ἀγγέλους ἔσχες συλλειτουργούντάς σοι Ἱερώτατε…»

πηγή